سقف دهان (کام) که به دو بخش سخت (در جلو) و نرم (در عقب) تقسیم می‌شود، نقش مهمی در گفتار و بلع دارد. مشاهده هرگونه برجستگی، زخم یا تغییر رنگ در این ناحیه می‌تواند نگران‌کننده باشد. اگرچه بسیاری از این ضایعات خوش‌خیم و بی‌خطر هستند، اما برخی دیگر ممکن است نشانه یک بیماری زمینه‌ای جدی‌تر باشند. این راهنمای جامع به بررسی انواع ضایعات سقف دهان، از شایع‌ترین موارد تا موارد نادر، می‌پردازد.
تشخیص ضایعات دهان
پزشک خانواده اغلب اولین فردی است که بیماران برای ارزیابی ضایعات دهانی به او مراجعه می‌کنند. ارزیابی اولیه شامل گرفتن تاریخچه دقیق پزشکی و دندانپزشکی، بررسی علائم (مانند درد، مدت زمان حضور ضایعه، تغییر در اندازه) و معاینه فیزیکی کامل دهان و غدد لنفاوی گردن است. در بسیاری از موارد، تشخیص بالینی ممکن است، اما گاهی برای تشخیص قطعی نیاز به نمونه‌برداری (بیوپسی) است.
توروس پالاتینوس (Torus Palatinus)
این شایع‌ترین برجستگی استخوانی در سقف دهان است که در خط وسط کام سخت ایجاد می‌شود. توروس‌ها رشد بسیار آهسته‌ای دارند، بدون درد هستند و سطح آن‌ها با مخاط طبیعی دهان پوشیده شده است. این ضایعه کاملاً خوش‌خیم است و نیازی به درمان ندارد، مگر اینکه اندازه آن به قدری بزرگ شود که در تکلم، بلع یا استفاده از دندان مصنوعی اختلال ایجاد کند.
-علت: ژنتیکی و عوامل محیطی
-تشخیص: معاینه بالینی
-درمان: معمولاً نیازی به درمان نیست. در صورت لزوم، با جراحی برداشته می‌شود.
موکوسل دهانی (Oral Mucocele)
موکوسل‌ها کیست‌های خوش‌خیمی هستند که به دلیل آسیب به مجرای غدد بزاقی فرعی و تجمع مخاط (بزاق) ایجاد می‌شوند. این ضایعات به صورت برجستگی‌های گنبدی شکل، نرم، متحرک و اغلب به رنگ آبی یا شفاف ظاهر می‌شوند. اگرچه بیشتر در لب پایین دیده می‌شوند، اما می‌توانند در سقف دهان نیز ایجاد شوند.
-علت: ضربه یا عادت به مکیدن بافت
-تشخیص: بالینی، گاهی نیاز به بیوپسی برای رد سایر ضایعات
-درمان: بسیاری از آن‌ها خودبه‌خود بهبود می‌یابند. در موارد مزمن، برداشتن ضایعه با جراحی یا لیزر ضروری است.
پاپیلوم سنگفرشی دهان (Oral Squamous Papilloma)
این ضایعه یک تومور خوش‌خیم است که توسط ویروس پاپیلومای انسانی (HPV)، به ویژه تیپ‌های ۶ و ۱۱، ایجاد می‌شود. ظاهر آن شبیه به گل کلم، سفید یا به رنگ مخاط طبیعی و دارای سطحی انگشتی‌شکل است. این ضایعه معمولاً بدون درد است.
-علت: عفونت HPV
-تشخیص: ظاهر بالینی مشخص است، اما بیوپسی برای تأیید و رد دیسپلازی (تغییرات پیش‌سرطانی) توصیه می‌شود.
-درمان: برداشتن کامل ضایعه با جراحی برای جلوگیری از انتقال و عود مجدد
سیالومتاپلازی نکروزان (Necrotizing Sialometaplasia)
این یک ضایعه خوش‌خیم و خودبهبود یابنده است که غدد بزاقی فرعی را تحت تأثیر قرار می‌دهد. این وضعیت به دلیل ایسکمی (کاهش خون‌رسانی) به بافت غده بزاقی ایجاد می‌شود و اغلب پس از ضربه یا تزریق بی‌حسی دندانپزشکی رخ می‌دهد. در ابتدا به صورت یک تورم دردناک ظاهر شده و سپس به یک زخم عمیق و بدون درد تبدیل می‌شود. ظاهر نگران‌کننده آن می‌تواند با سرطان اشتباه گرفته شود.
-علت: ایسکمی بافت غدد بزاقی
-تشخیص: بیوپسی برای رد کردن احتمال بدخیمی ضروری است.
-درمان: نیازی به درمان ندارد و معمولاً طی ۳ تا ۱۲ هفته خودبه‌خود بهبود می‌یابد.
آدنوم پلئومورفیک (Pleomorphic Adenoma)
این شایع‌ترین تومور خوش‌خیم غدد بزاقی است که بیشتر در غده پاروتید رخ می‌دهد، اما می‌تواند در غدد بزاقی فرعی سقف دهان نیز ایجاد شود. به صورت یک توده گنبدی شکل، با رشد آهسته، بدون درد و سفت ظاهر می‌شود.
-علت: نامشخص
-تشخیص: نیاز به بیوپسی دارد.
-درمان: برداشتن کامل تومور با جراحی. احتمال کمی برای تبدیل شدن به تومور بدخیم در صورت عدم درمان وجود دارد.
کارسینوم سلول سنگفرشی (Squamous Cell Carcinoma - SCC)
این شایع‌ترین سرطان بدخیم دهان است. ضایعات SCC در سقف دهان می‌توانند به صورت یک لکه سفید (لکوپلاکیا)، لکه قرمز (اریتروپلاکیا)، زخم بهبود نیابنده یا یک توده برجسته ظاهر شوند. عوامل خطر اصلی شامل مصرف تنباکو، الکل و عفونت با تیپ‌های پرخطر HPV است.
-علت: مصرف دخانیات، الکل، HPV
-تشخیص: هر ضایعه مشکوکی که بیش از دو هفته باقی بماند، نیازمند بیوپسی فوری است.
-درمان: درمان به مرحله بیماری بستگی دارد و شامل جراحی، رادیوتراپی و شیمی‌درمانی است.
آفت دهان (Aphthous Ulcers)
آفت‌ها زخم‌های کوچک، گرد یا بیضی‌شکل، دردناک و کم‌عمقی هستند که با یک غشای سفید یا زرد و هاله‌ای قرمز رنگ مشخص می‌شوند. اگرچه بیشتر در نواحی نرم‌تر دهان مانند لب و گونه ایجاد می‌شوند، اما گاهی می‌توانند روی کام نرم یا سخت نیز ظاهر شوند.
-علت: علت دقیق نامشخص است اما استرس، تغییرات هورمونی، کمبود ویتامین و ضربه‌های جزئی می‌توانند محرک باشند.
-سرطانی است؟ خیر، آفت‌ها کاملاً خوش‌خیم هستند.
-درمان: معمولاً طی ۱ تا ۲ هفته خودبه‌خود بهبود می‌یابند. استفاده از ژل‌های بی‌حس‌کننده موضعی یا دهانشویه‌های ضدعفونی‌کننده می‌تواند به کاهش درد کمک کند.
آبسه دندان یا پری اپیکال (Dental Abscess)
آبسه دندانی که در ریشه دندان‌های فک بالا ایجاد می‌شود، می‌تواند چرک را به سمت سقف دهان هدایت کرده و باعث ایجاد یک برجستگی نرم، متورم و بسیار دردناک در کام شود. این برجستگی معمولاً در نزدیکی دندان عفونی قرار دارد.
-علت: عفونت باکتریایی شدید در ریشه دندان به دلیل پوسیدگی عمیق یا بیماری لثه
-سرطانی است؟ خیر، این یک عفونت حاد است.
-درمان: نیاز به درمان فوری دندانپزشکی دارد که شامل تخلیه چرک، عصب‌کشی دندان یا در موارد شدید، کشیدن دندان عفونی است.
تبخال دهانی (Herpetic Stomatitis)
عفونت ناشی از ویروس هرپس سیمپلکس نوع ۱ (HSV-1) می‌تواند باعث ایجاد خوشه‌هایی از تاول‌های کوچک و دردناک شود. این تاول‌ها پس از پاره شدن، به زخم‌های کوچکی تبدیل می‌شوند. برخلاف آفت، تبخال دهانی معمولاً روی بافت‌های کراتینیزه و چسبیده به استخوان مانند کام سخت و لثه‌ها ظاهر می‌شود.
-علت: ویروس HSV-1
-سرطانی است؟ خیر، یک عفونت ویروسی است.
-درمان: معمولاً خودبه‌خود بهبود می‌یابد. در موارد شدید یا در افراد با سیستم ایمنی ضعیف، داروهای ضدویروسی مانند آسیکلوویر تجویز می‌شود.
کاندیدیاز دهانی یا برفک (Oral Candidiasis)
برفک یک عفونت قارچی ناشی از رشد بیش از حد قارچ کاندیدا آلبیکنس است. این وضعیت به صورت لکه‌های سفید پنیری‌شکل روی زبان، داخل گونه‌ها و سقف دهان ظاهر می‌شود که با پاک کردن، سطح زیرین آن‌ها قرمز و ملتهب است.
-علت: ضعف سیستم ایمنی، مصرف آنتی‌بیوتیک‌ها، دیابت، استفاده از دندان مصنوعی نامناسب
-سرطانی است؟ خیر، یک عفونت قارچی است.
-درمان: استفاده از داروهای ضدقارچ موضعی (مانند نیستاتین) یا خوراکی (مانند فلوکونازول)
استوماتیت نیکوتینی (Nicotine Stomatitis)
این ضایعه که به “کام سیگاری‌ها” نیز معروف است، یک واکنش بافتی به حرارت مزمن ناشی از دود سیگار، پیپ یا سیگار برگ است. سقف دهان ظاهری سفید و ترک‌خورده پیدا می‌کند و نقاط قرمز کوچکی در مرکز آن دیده می‌شود که در واقع منافذ ملتهب غدد بزاقی هستند.
-علت: حرارت ناشی از استعمال دخانیات
-سرطانی است؟ خود این ضایعه پیش‌سرطانی محسوب نمی‌شود، اما یک نشانگر قوی برای مصرف زیاد دخانیات است که فرد را در معرض خطر بالای ابتلا به سرطان‌های واقعی دهان در نواحی دیگر قرار می‌دهد.
-درمان: بهترین درمان، قطع کامل مصرف دخانیات است. این ضایعه معمولاً پس از ترک، به طور کامل برطرف می‌شود.
چه زمانی باید به دندانپزشک مراجعه کرد؟
مشاهده هرگونه برجستگی در سقف دهان نیازمند توجه است. در موارد زیر حتماً به دکتر دندانپزشک مراجعه کنید:
ضایعه‌ای که بیش از دو هفته باقی مانده و بهبود نمی‌یابد.
برجستگی که به سرعت در حال رشد یا تغییر رنگ است.
ضایعه‌ای که باعث درد مداوم، خونریزی یا بی‌حسی می‌شود.
هرگونه لکه سفید یا قرمز که با پاک کردن از بین نمی‌رود.
اختلال در بلع، جویدن یا صحبت کردن
منبع: aafp
